پاکستان وچ پنجابی روزنامیاں دی روایت بہت لمبی چوڑی یا پرانی نہیں۔ گرمکھی لپی وچ بہت سارے روزنامے تے رسالے بیتے ڈیڈھ سو سال توں نکل رہے نیں پر شاہ مکھی لپی وچ پاکستان بنن توں پہلاں سوائے ”امرت پتریکا“ ناں دے اخبار تے دو ماہنامیاں ”سارنگ“ تے ”پنجابی دربار“ توں، ہور کوئی رسالا نظر نہیں آؤندا۔ پاکستان بنن توں بعد وی کِنا ای چِر ایہی صورتحال رہی۔ پہلا ادبی ماہناما ”پنجابی“ دے ناں نال ۱۹۵۱ وچ نکلیا جد کہ پہلا روزناما بہت بعد وِچ سامنے آیا۔
باقاعدا پنجابی روزنامے توں پہلاں اردو اخباراں وچ پنجابی صفحے شروع ہوئے۔ جیہناں وچ زیادا تر ادبی مواد شائع کیتا جاندا سی۔ ریکارڈ دے مطابق ۱۹۴۹ وچ شروع ہون والے روزوار ”آغاز“ نے سَبھ توں پہلاں چار صفحے دا ہفتاوار پنجابی ضمیما شائع کرنا شروع کیتا سی۔ ایہ اخبار چھیتی ای بند ہو گیا۔ بعد وچ اردو اخبار ”امروز“ نے وی ایس رِیت اُتے عمل کیتا تے ۱۹۵۲ وچ ”گل بات“ دے ناں نال پنجابی حِصّا شروع کیتا جیہدے وچ ادبی مواد چھاپیا جاندا سی۔ ایہ ۱۹۶۶ وچ پورے صفحے دا رُوپ وٹا گیا جو اتوار (چھٹی) والے دیہاڑ چَھپدا سی۔ ۱۹۹۳ وچ اخبار بند ہون تک ایہ صفحا کِسے نہ کِسے روپ وچ چَھپدا رہیا۔ کدی ادّھا صفحا تے کدی میگزین دے دو صفحیاں دے روپ وچ۔ ایہ کِسے اردو اخبار وچ سَبھ توں لمبے چِر تک چھپن والا پنجابی صفحا ثابت ہویا۔ لاہور توں چھپن والے اردو اخبار ”ہلال پاکستان“ نے کچھ چِر ہفتاوار پنجابی صفحا جاری کیتا۔ پشاور توں نکلن والے اخبار ”بانگ حرم“ نے وی ۱۹۶۲ وچ اک صفحا پنجابی لئی وقف کیتا جیہدے اُتے ہندکو لہجے دا اثر نمایاں سی۔ ۱۹۸۰ دے لگ بھگ غلام مصطفا بسمل دِیاں کوششاں نال روزوار ”مغربی پاکستان“ نے وی پنجابی صفحا شروع کیتا۔ ایہدے کافی چِر بعد روزوار ”خبریں“ وچ پنجابی صفحا چھپن لگ گیا۔ ایس اخبار وچ ایہ صفحا کئی سال دی بندش توں بعد دوبارا ۲۰۱۶ وچ شروع کیتا گیا اے۔ اردو اخبار ”جنگ“ وچ تنویر ظہور تے حسین شاد دا اک پنجابی کالم ادبی صفحے اُتے کافی چِر چَھپدا رہیا۔ ہور اردو اخباراں وچ وی کِسے سیاسی مسئلے اُتے کوئی پنجابی نظم شائع کر دِتی جاندی سی تے ایہ سلسلا پاکستان بنن توں پہلاں دا چلدا آ رہیا سی۔
روزوار ”سجن“ لاہور
جتھے تک پنجابی زبان وچ پورا اخبار نکلن دا تعلق اے، مختلف لوکاں دے دل وچ ایہدی سدھر تاں موجود سی پر اخبار کڈھنا اک وڈا کم اے جیہدے واسطے چوکھے سرمائے دے نال نال بہت سارے ہور وسائل دی وی ضرورت ہُندی اے۔ پنجابی سیوکاں کول جذبا تے موجود اے پر وسائل نہیں۔ کچھ پنجابی سیوکاں نے سوچیا کہ وڈے تے بوہتے صفحیاں دے اخبار دی بجائے چار ک صفحے دا اخبار شروع کیتا جاوے تاکہ پنجابی اخبار دی تھوڑ تے ضرورت کِسے حَد تک پوری ہو سکے۔ ایہی سوچ روزوار ”سجن“ دے اجرائ دا باعث بنی۔
لارنس روڈ لاہور توں انگریزی دا اِک ہفتاوار رسالا ”ویو پوائنٹ“ دے ناں نال نکلدا ہُندا سی جیہدے وچ معروف پنجابی سیوک شفقت تنویر مرزا توں وَکھ حسین نقی تے ظفر یاب احمد وی کم کردے سن۔ حسین نقی دی مادری زبان اردو اے۔ اوہناں دا جنم لکھنئو وچ ۱۹۳۶ وچ ہویا۔ سکول ریکارڈ وچ اوہناں دی تاریخ پیدائش ۲۳ جون ۱۹۳۸ لِکھی ہوئی اے۔ حسین نقی مادری زباناں دے حمایتی سن تے لاہور وچ سندھی اخبار ”عبرت“ دی نمائندگی وی کردے رہے سن۔ ایہناں سارے کارکناں نے پنجابی اخبار دے حوالے نال سوچیا تے انج پنجابی اخبار ”سجن“ پاکستان وچ پنجابی دا پہلا روزوار بن کے نکلیا۔ حسین نقی نوں کئی لوکاں نے کہیا کہ اوہناں نے اردو بولیندڑ ہو کے پنجابی اخبار کیوں کڈھیا۔ جواب وچ حسین نقی دا ایہی کہنا ہُندا سی کہ اینے سارے پنجابی بولیندڑ، اردو اخبار کڈھدے نیں، اوہناں نوں کوئی کچھ نہیں آکھدا۔ جے اک اردو بولن والے نے پنجابی اخبار کڈھ لیا تاں کیہ ہو گیا۔
وڈا مسئلا ایہ سی کہ اخبار واسطے سرمایا کوئی نہیں سی۔ ایہدے لئی حسین نقی نے اپنے ۳۰ دوستاں نوں آکھیا کہ اوہ اخبار لئی دس دس ہزار رپئے دین۔ ایہناں وچ عبدالحمید چھاپڑا، راحت نسیم ملک، ڈاکٹر مبشر حسن، عاصمہ جہانگیر، فخر زمان، زہرا نقی وغیرا دے ناں شامل سن۔ اخبار کڈھن دے چاہیوان ۱۰ بندیاں نے دس دس ہزار رُپئے دِتے جد کہ لوکاں کولوں چندا وی اکٹھا کیتا گیا تے ایہدے نال نال ”سو رُپیا سو دِن“ دی سکیم وی شروع کیتی گئی۔ ایہ کارڈاں دی سکیم سی‘ اک کارڈ سو ُرپئے دا سی تے سو رُپئے دا کارڈ خریدن والیاں نوں سو دن لئی اخبار ملنا سی۔ نقی ہوراں اک ملاقات وچ دسیا کہ اخبار واسطے شروع وچ کل ۳ لکھ رپئے کٹھے ہوئے جد کہ سو رپیا سو دن دی سکیم توں اک لکھ وکھرا کٹھا ہو سکیا۔ منصوبا ایہ سی کہ پورے ۱۰۰ دن لئی اخبار کڈھیا جاوے تاں جے ایہ تاثر دُور ہو سکے کہ پنجابی سنجیدا اظہار دی زبان نہیں۔ حسین نقی ہوراں دے بقول جدوں پنجابی اخبار دی گل کیتی تاں اردو اخبار دے مالک مجید نظامی نے نَک وٹ کے اپنی ای مادری زبان بارے آکھیا کہ پنجابی ”ذومعنی“ زبان اے۔ جواب وچ اوہناں نوں اردو دے دو تن ذومعنی فقرے بولے گئے تاں اوہناں دی زبان بند ہو گئی۔
لاہور وچ کوئنز روڈ اُتے کرائے دا اک دفتر لے کے کم شروع ہوگیا۔ اخبار وچ سارے پرچاکار بغیر تنخاہ دے کم کردے سن تے اوہناں نوں صرف دو ویلے دی روٹی تے چاہ ملدی سی۔ اخبار موڈھی کامیاں وچ جی جان نال کم کرن والیاں وچ اکرم وڑائچ ، زاحد اقبال بٹ ، اسلم ڈوگر ، صوفی نعمان یاور ، کریم الہ گوندل ، شفیق احمد ، خالد اھمد ، وسیم ڈُکھیا ، شائد شاہ ، گوہر ، ارشد ،نجمہ پروین ، محمد ایوب ، قیصر نزیر ، سجن دے پہلے چیف ایگزیکٹو دے طور اُتے حسین نقی دا ناں چَھپدا سی تے ایڈیٹر دے طور اُتے ظفریاب احمد دا۔ ظفریاب احمد بعد وچ انگریزی پرچاکاری لئی کم کردے رہے، فیر امریکا ٹر گئے۔ واپس پرتے تے ۲۵ فروری ۲۰۰۶ نوں لاہور وچ وفات پائی۔
شفقت تنویر مرزا، راجا رسالو، نجم حسین سید، مقصود ثاقب، مشتاق صوفی، اقبال قیصر، زبیر احمد، الیاس گھمن، اکرم وڑائچ تے جمیل احمد پال ایہدے توں پہلاں پنجابی ادب وچ اپنا ناں بنا چکے سن۔ ایہ سارے باقاعدگی نال روزوار ”سجن“ نوں ویلا دیندے سن جد کہ کارکناں دی اک وڈی تعداد نویں سی جو باقاعدگی نال دفتر آوندے تے کم کردے سن۔ کچھ تے رہندے وی دفتر وچ ای سن۔ کیونجے اوہ روزانہ وزیر آباد توں لاھور نہیں آ سکدے سن تے نہ ھی بوجھے وچ کرایہ ھوندا سی ایس لئی دفتر نُوں ھی اوڑھنا بچھونا بنا لیا سی سجن اخبار دا پرچا ٹورن تُوں بعد اوس ای میزاں اُتًے سو جاندے سن ایھناں وچ زاھد اقبال بٹ ، وسیم عضمت ، شاھد شاہ ھوریں سن ۔
”سجن“ دا پہلا شمارا ۳ فروری ۱۹۸۹ نوں سامنے آیا۔
سجن اخبار دی ہیئت: سجن ۴ صفحے دا اخبار سی جیہدا سائز اوس زمانے دے عام اخباراں مطابق ۲۳x۳۳/۲ سی۔ پہلا صفحا قومی تے عالمی خبراں لئی وقف سی۔ دُوجے صفحے اُتے اداریا تے ہور مضمون ہُندے سن۔ تیجے صفحے اُتے نِکے شہراں دیاں خبراں ہُندیاں سن جد کہ کچھ چِر بعد ادّھے صفحے اُتے چار کالماں وچ مختلف ”پرت“ چھاپے جان لگے۔ جیہناں وچ عورتاں‘ بالاں‘ ادب تے ہور موضوعات بارے لِکھتاں ہُندیاں سن۔ چوتھا صفحا وی خبراں لئی وقف سی۔
”سجن“ دا میک اپ اردو اخباراں دے رائج میک اپ توں مختلف سی۔ ایہنوں انگریزی اخباراں ورگا رنگ دین دا جتن کیتا گیا۔ ایہدے وچ نہ تاں ریورس (کالی پٹی وچ چِٹی لکھائی) سرخیاں ہُندیاں سن تے نہ ای سکرین والیاں سُرخیاں۔ ضِمنی سُرخیاں تے خبراں دے بقیے دین دا رواج وی نہیں سی۔ انگریزی اخبار ونگوں پوری خبر اِکو تھاں اُتے دے دِتی جاندی سی۔ ایس پاروں پورے صفحے اُتے وَدھ توں وَدھ درجن، ڈیڈھ درجن خبراں ای آ سکدیاں سن۔
اوس زمانے وچ کمپیوٹر ہجے عام نہیں سی ہویا تے سارے ای اخبار ہتھ نال لکھے جاندے سن۔ سجن وِچ ۲۰ دے لگ بھگ کاتب ہُندے سن جیہڑے پورا اخبار ہتھ نال لِکھدے سن۔ ریورس سُرخیاں نہ دین پاروں ”سجن“ دا باہرلا صفحا انگریزی اخباراں ورگا لگدا سی پر اردو اخباراں دے مقابلے وچ پِھکا پِھکا لگدا سی۔
پالیسی: پالیسی دے لحاظ نال سجن دا اُلار کھبّے پاسّے ول سی بلکہ ایہ اُلار کافی کرڑا سی۔ سجّے پکھ دیاں خبراں عام طور تے نہیں چھاپیاں جاندیاں سن۔
سجن کوئی ۲۰ مہینے نکلدا رہیا۔ اگست ۱۹۹۰ وچ ایہ بند کر دِتا گیا۔
”سجن“ بند ہون دے اسباب
”سجن“ اخبار نکلیا تاں ایہدا بہت چنگا سواگت ہویا۔ ایہنوں ہر پاسیوں پسندیدگی مِلی۔ پنجابی اخبار ایتھے اک نویں گل سی جیہنے بہت سارے لوکاں نوں پنجابی زبان نال جوڑیا تے اوہناں وچ نویں رُوح پُھوکی۔ ایہدا سواگت خاندان وچ ہون والے پہلے بال ورگا ہویا۔ پنجاب وچ ای نہیں، سندھ، کراچی تے پشاور وچ وی ایہدی چرچا ہوئی۔ ایہدے باوجود سجن دا سفر کامیابی دے نال نال ناکامی دا سفر وی بن گیا۔ ۲۰ مہینے بعد ایہ بند ہویا تاں ایہدے کارکن‘ جو بغیر تنخاہ کم کردے سن‘ رو رہے سن۔ ”سجن“ دا بند ہونا پنجابی سیوکاں واسطے وڈا دھچکا وی سی تے کچھ لوکاں دا خیال سی کہ ہُن لمےب چِر تک کوئی وی پنجابی اخبار کڈھن دا ناں نہیں لوے گا۔ بھاویں پنجابی سیوکاں نے ایہ اندازا غلط ثابت کر دتا۔
”سجن“ بند ہون دے کچھ کارن انج نیں۔
معاشی اسباب:
.۱ سجن بند ہون دا وڈا تے بنیادی کارن معاشی مسئلا سی۔ اخبار کڈھنا وڈے سرمائے دا کم اے۔ ایہنوں جاری رکھن واسطے وی وڈا سرمایا چاہیدا ہُندا اے۔ اخبار جاری رکھن لئی جیہڑا سرمایا چاہیدا ہُندا اے، اوہ اِشتہاراں دے ذریعے حاصل کیتا جاندا اے۔ ”سجن“ دی پالیسی دی وجہ نال پنجاب حکومت نے ایہنوں کوئی اِشتہار نہیں دِتا جد کہ مادری زبان بارے پنجابیاں دی روایتی بے حسی پاروں پرائیویٹ اشتہار وی بہت تھوڑے مِلے۔ حیرانی دی گل تے ایہ اے کہ حسین نقی دے ذاتی تعلقات پاروں سندھ حکومت نے ”سجن“ اخبار نوں ۳ ک لکھ دے پیشگی ادائیگی دے اشتہار دِتے پر پنجاب حکومت ولوں خموشی رہی۔ حسین نقی دے اک دوست پبلک ریلیشنز دے محکمے وچ تعینات سن۔ اوہناں نے اشتہار دِتا تاں اوہناں دی چنگی بھلی کھچائی کیتی گئی جس پاروں اوہ پاسے ہو گئے۔ اوس سمے دی وفاقی حکومت ولوں کچھ امداد کیتی گئی تے پریس انفارمیشن دے محکمے نوں اشتہار دین لئی آکھیا۔ پر اک اخبار واسطے ایہ سارا کچھ بہت تھوڑا سی۔ ”سجن“ جماندرو ای معاشی مسئلیاں دا شکار ہو گیا۔
کھبّے دھڑے دی پالیسی: سجن کھبّے دھڑے دا ترجمان سی۔ پنجاب وچ اوس ویلے جیہڑی حکومت سی اوہ سجّے دھڑے دی ہمدرد سی۔ سجن اپنی اِکپاسی پالیسی پاروں پنجاب حکومت دی حمایت توں محروم رہیا۔
خالص پنجابی زبان دی ورتوں: سجن وچ کم کرن والے کئی لوک اخبار وچ ”خالص“ پنجابی زبان ورتن دے حمایتی سن تے ورتدے وی سن۔ دنیا بھر وچ اخبار دی زبان، ادبی زبان نہیں ہُندی۔ اخباری زبان اوہ ہُندی اے جیہڑی گلیاں بازاراں دی زبان ہووے۔ ایہ مخلوط تے ملاوٹی زبان ہُندی اے۔ ”سجن“ وچ ورتی جا رہی زبان شہری لوکاں نوں بہت مشکل لگدی سی۔ ایہ مشکل زبان وی سجن دی مقبولیت دی راہ وچ روک بن گئی۔
قیمت ودھائی جانی: مالی مشکلات پاروں سجن دا مُل کچھ چِر بعد اِک رُپئے توں ودھا کے اک دَم دو رُپئے کر دِتا گیا۔ ایہ گَل وی سجن دے حق وچ نقصان دہ ثابت ہوئی۔ بعد وچ قیمت گھٹائی گئی پر ایہدا کوئی فائدا نہیں ہو سکیا۔
پنجابیاں دی روایتی بے حسی: اپنی زبان دی ناقدری تے ایہدے بارے بے حسی دا رویّا اصل چیز اے جیہنے روزوار ”سجن“ نوں بِن موت مار دِتا۔ اخبار واسطے ضروری ہُندا اے کہ اوہ لوکائی دا دھیان اپنے ول کِھچّے۔ پنجابیاں نوں اپنی زبان وچ کوئی کشش محسوس نہیں ہُندی تے اوہناں نے ایہدے عظیم کلاسیکی ادب نوں‘ جیہنوں ساری دنیا مَندی اے‘ اکھوں اولھے کر چھڈیا اے۔ ایہو جہی قوم کولوں اک اخبار دی سرپرستی دی توقع وی نہیں کیتی جا سکدی۔
سجن دے اثرات
اُپرلے سارے معاملیاں دے باوجود ”سجن“ پاکستان وچ روزوار پنجابی صحافت دا پہلا نمونّا سی۔ ایہ اک بھرواں اخبار سی۔ ایہنے ایہ سوچ ختم کیتی کہ پنجابی وچ اخبار نہیں نکل سکدا یا پنجابی وچ سنجیدا گَل نہیں ہو سکدی۔
”سجن“ نے پنجابی وچ سنجیدا موضوعاں اُتے لِکھن دی روایت نوں اگے ودھایا۔ کارکن صحافیاں دی اک کھیپ تیار کیتی۔ ایہناں وچ بہت سارے کارکن بعد وچ اردو تے انگریزی اخباراں وچ وی گئے۔ سَبھ توں وَدھ کے ایہ کہ ”سجن“ توں رہنمائی تے ہلاشیری لیندے ہویاں ہور لوکاں نے وی بعد وچ پنجابی اخبار کڈھن دا تجربا کیتا۔ ہُن جے اِکّا دُکّا پنجابی اخبار نظر آوندے نیں تاں ایہناں دا موڈھی ”سجن“ ای اے۔
تیس سال بعد سارے سجن بیلیاں مُڑ تُوں فیر ایکا کرن دا سوچیا ، صوفی نعمان یاور تے زاھد اقبال بٹ ھوراں ٹیلی فون راھیں سجن کامیا نوں مڑ توں جوڑن لئی حسین نقی تے اکرم وڑائچ ، شاھد شاہ ، طارق بٹ ، محمد اکرم ، اسلم ڈوگر ، محمد ایوب ، سویراکرم ، وسیم دکھیا ، زبیر احمد ، جمیل اھمد پال ، اقبال قیصر ، عادلہ بٹ، آصف بٹ ، علی عباس صدیقی ، رانارشید ھوراں نال لاھور اکٹھے ھوون دا چارہ کیتا تے اک دوجے نُوں لبھ کے اک ملاقات حسین نقی دی اگوائی ہیٹھ رکھی۔ تے اس توں اڈ بدیسی ملکاں وچ موجود دوستاں نوں وڈیو فون اتے شریک کتیا۔ اس بیٹھک وچ ساریاں سجناں سانجھ کیتی کہ اک ویب سائٹ بنا کے سجن نوں مڑ توں چلایا جائے تے اج سجن اخبار دی ایہ ویب ساہیٹ اپنے ماڑے چنگے حالات وچ چل رھی اے پر آس کیتی جاندی اے کہ آون والے ویلے وچ ضرور زور پھڑے گی ……………………..
